Verhuizen van de ene taal naar de andere

Hans Kloos

Het is vaak een onderdeeltje van boeken en films die zich afspelen in een migrantenmilieu, de overgang van de ene taal naar de andere. Meestal staat de al dan niet moeizame verwerving van de nieuwe taal centraal, de problemen die daaruit voortkomen, de hilarische en schrijnende situaties die zich voordoen, van het jongetje dat bij een oudergesprek op school moet tolken en daar zijn geheel eigen draai aan geeft, tot het meisje dat haar oma bij een arts moet uitleggen dat ze kanker heeft.

Dit is iets anders: ‘Nadat ons gezin was geëmigreerd schreef ik gedichten over uit boeken – als het lettertype erg aantrekkelijk was, scheurde ik ze soms zelfs los en hing ik ze boven mijn bed bij mijn kussen, waar de muur het dichtst bij dromen kwam.
                Mijn kamer was half ondergronds in een voorstadje dat Whitehills heette, mijn school was vernoemd naar iemand die was geridderd door de Britse koningin, en de televisie die mijn gezelschap voor de middag vormde, sprak hypnotiserend, gezwollen Amerikaans Engels, maar de gedichten waren in het Nederlands. Als ik ze op de muur plakte, in het zicht van mijn moeder die schoon wasgoed bracht of van een vriendin die soms langskwam, voelde ik me bloot, maar de behoefte dicht bij ze te zijn woog makkelijk tegen dat ongemak op. Een van de gedichten, opeengepakte regels in schuin schoolhandschrift aan de binnenkant van het omslag van een oud notitieboekje, was Leo Vromans ‘Vrede’.

                Sinds ik mij zo onverwacht
                in een taxi had gestort,
                dat ik in de nacht een gat
                naliet dat steeds groter wordt,

(…)Toen ik dertien was hield ik niet alleen van de cadansschommelingen van dit gedicht, als elke tiener zag ik mezelf ook als het middelpunt van de wereld en zo las ik mijn eigen ervaring in dit kwatrijn terug. Voor mijn gevoel beschreef het wat mij was overkomen toen wij emigreerden.’

In alfabet/alphabet, a memoir of a first language toont Sadiqa de Meijer wat emigratie en immigratie inhouden aan de hand van de taal die ze verliet in de taal waarin ze aankwam. De Meijer geeft daarmee inzicht in een kant van dat proces die vaak onderbelicht blijft. Om te kunnen slagen als migrant is vaak alles gericht op het verwerven van een nieuwe taal. Hoe ingrijpend het is om het huis van de oude taal te verlaten en de persoonlijkheid die je daarin hebt opgebouwd te voelen veranderen door dat vertrek, wordt zelden verteld.

Sadiqa de Meijer is een Canadese die in Nederland is geboren en op jonge leeftijd met haar ouders naar Canada is verhuisd. Daar heeft ze zich ontwikkeld tot dichteres en essayist voor wie haar moedertaal een bron van verwondering en inspiratie blijft. Ook al steekt heimwee soms de kop op, alfabet/alphabet is geen nostalgisch boek. Het is vooral een verkenning van hoe onze taal en ervaring met elkaar verbonden zijn. Wanneer de jonge Sadiqa hoort dat haar oma overleden is, lijkt ze daar onbewogen onder te blijven. Totdat ze dat in het Nederlands aan een kind van andere immigranten vertelt. Dan is de pijn van het verdriet plotsklaps aanwezig, zoekt het een uitweg. En wanneer het gezin uit elkaar aan het vallen is, wil ze niet langer de verbloemende woorden gebruiken waarmee haar moeder de schijn ophoudt, de leugen in stand houdt.

De naam van de auteur doet al vermoeden dat zij niet de eerste generatie in haar familie is die migreert. Haar vader is van Pakistaans-Keniaanse komaf. Ook zijn taal komt aan bod. Zo vertaalt hij voor haar het Punjabi gezegde dat het erg is om je geld te verliezen, nog erger om je gezondheid kwijt te raken, maar het ergst om je taal te verliezen. En De Meijer laat zien hoe de taal kan worden ingezet als een instrument om te discrimineren, in het Nederlands en het Engels. Dichteres die ze is, wil ze alle mogelijkheden van de taal uitbuiten en kijken of die ook aanwezig zijn in de andere taal. En dat doet ze veelal aan de hand van gedichten waarbij ze steeds op zoek is naar de mogelijkheid ook de poëzie te laten migreren. alfabet/alphabet is een zinnelijk boek vol vergelijkingen tussen de talen, vol met allerlei herkenbare bevindingen over de verschillen (en daarmee ook een aanrader voor al die Nederlanders met familieleden die dezelfde oversteek hebben gewaagd), maar het is vooral een ontginning van de rijkdom van taal en het legt bloot hoe diep de taal in het leven en de ervaring van iedereen is verankerd.

alfabet/alphabet verscheen in 2020 bij Palimpsest Press en werd bekroond met de Governor General’s Award, de belangrijkste literaire prijs van Canada. Hier ligt een schone en vermoedelijk profijtelijke taak voor een Nederlandse uitgever om dit boek terug te brengen naar het land van herkomst. Daar helpt deze vertaler graag bij.