Boodschapper van een rusteloze wereld

Als Emily Herrings Henri Bergson: een biografie niet over een briljante filosoof zou gaan, zou het nog steeds een pageturner zijn. Bergsons leven leest als een avontuur en is meeslepend geschreven.

Bergson vroeg ons het verstrijken van tijd voor te stellen als een elastiek dat langzaam wordt uitgerekt. Het uitrekken van het elastiek is een vloeiende beweging. We kunnen deze beweging analyseren door te veronderstellen dat het elastiek in minuscule opeenvolgende stapjes uitrekt. Zoals filmbeelden vloeiend lijken, maar in werkelijkheid een opeenvolging van losse beelden zijn, zo is tijd volgens deze analyse een opeenvolging van losse, statische momenten en de vloeiende beweging slechts een illusie. Maar dit klopt niet, schreef Bergson. Beweging is werkelijkheid, verandering is realiteit. Wanneer we in gedachten de vloeiende beweging stilzetten en ons voorstellen dat de beweging uit talloze van dit soort stilstaande momenten bestaat, is dat precies wat we doen: wij zetten iets dat vloeiend in beweging is stil. Een van Bergsons meest baanbrekende inzichten was dat dit in gedachten stilzetten van actie zelf ook een actie is. De beweging is een actie, het in gedachten stilzetten van de beweging om deze te analyseren ook.

Herring merkt in het begin van Henri Bergson: een biografie op dat het schrijven van een biografie “een zeer onbergiaanse exercitie” is. “Het enige dat misschien nog onbergsoniaanser is dan een biografie schrijven, is een biografie schrijven van Henri Bergson.” Net zoals we de beweging van het elastiek in gedachten stilzetten, stellen veel biografen zich voor dat ze onbeweeglijke momenten kunnen aanwijzen die het leven van een persoon hebben gevormd. Die ‘duiden’ iemands leven. Maar net als de vele duiders in onze kranten en op onze schermen, is vooral de duider zelf aan het woord. Om dit soort duiding te voorkomen gaf Bergson voor zijn dood opdracht al zijn ongepubliceerde werk te vernietigen.

Ik denk echter dat Herring juist iets ‘bergsoniaans’ heeft gedaan. Bergson werd geboren in het jaar waarin Darwin On the Origin of Species publiceerde. De mens bleek, net als alle andere levende wezens, altijd in evolutie te zijn. “In de wereld waarin Henri Bergson geboren werd, was aan het licht gekomen dat bepaalde aspecten van de werkelijkheid die van oudsher beschouwd werden als stabiel en eeuwigdurend, in feite aan een voortdurende en onstuitbare verandering onderhevig waren.” Herring brengt Bergson tot leven als een steeds veranderende filosoof, die in zijn leven regelmatig van gedachten veranderde over fundamentele aspecten van zijn filosofie, maar ook worstelde met zijn verlangen om teruggetrokken in zijn studeerkamer zijn ideeën te ontwikkelen terwijl die ideeën juist maakten dat hij “een tijd lang de beroemdste persoon ter wereld” was. Bergson veroorzaakte de eerste file op Broadway toen hij daar in 1913 een lezing gaf, maar stierf in 1941 vergeten en berooid in zijn slecht verwarmde appartement in het bezette Parijs. Zijn leven als filosoof was rusteloos in een rusteloze wereld, en Herring beschrijft meesterlijk zijn beweeglijke leven, wereld en ideeën.

Bergson was een begenadigd spreker en schrijver en won de Nobelprijs voor de Literatuur. Zo iemand recht doen vergt een begenadigd schrijver, en dat is Herring. Het valt bijna niet op, omdat het leven en de ideeën van de man die ze beschrijft zo spectaculair zijn. Maar ik genoot van dit soort moedige passages: 

“Op het hoogtepunt van zijn roem was hij een eigenaardig mannetje van in de vijftig. Zijn frêle lichaam leek elk moment te kunnen bezwijken onder het gewicht van zijn enorme voorhoofd, dat hij meestal verstopte onder een hoge bolhoed. Met zijn lichtblauwe, zeer expressieve ogen en hoge, opvallend dikke donkere wenkbrauwen leek hij altijd enigzins (sic) verbaasd de wereld in te kijken. Hij praatte zacht en bewoog langzaam, met de calculerende behendigheid van een groot insect of een kleine vogel. Hoewel hij met zijn colleges de vroegtwintigste-eeuwse bon ton in vervoering bracht, was hij ten diepste een uiterst gesloten, bijna schuchtere man.”

Hier is dan ook mijn enige kritiekpunt op deze Nederlandse vertaling van Herald of a Restless World: How Henri Bergson Brought Philosophy to the People, namelijk dat het een Nederlandse vertaling is. Ik interviewde Herring eerder over het Engelstalige origineel en schreef er een boekbespreking over. Ik heb op de kwaliteit van de vertaling niets aan te merken – behalve op de titel, waarover later. Maar passages zoals hierboven lees je toch het liefst in het meesterlijke Brits van Herring: 

“At the peak of his fame, he was a peculiar little man in his fifties. It seemed that at any moment his frail body might be crushed under the weight of his massive forehead, which he usually covered in a high crown bowler hat. His light blue, highly expressive eyes, overhung by thick dark brows, gave him a perpetual air of mild astonishment. He spoke softly and moved slowly, with the calculated agility of a large insect or small bird. Although his lectures entranced the most fashionable crowds of the early twentieth century, he was, at heart, a deeply private, almost timid person.”

Ik ben toch blij met de Nederlandse vertaling omdat het belangrijk is Bergsons gedachtengoed te ontsluiten voor een breder publiek. Het helpt dat zijn leven al een mooi verhaal is, waarin beroemde antagonisten als Bertrand Russell en Albert Einstein figureren. Deze beroemdheden komen er niet goed vanaf, omdat ze er vooral aan hebben bijgedragen dat Bergson verkeerd begrepen werd, in eerste instantie door de heren zelf. Russell is een voorvechter van de analytische benadering van filosofie, die de beweeglijke wereld stilzet en vervolgens claimt dat deze kunstgreep de werkelijkheid ‘achter’ onze veranderlijke wereld weergeeft. Einstein, hoe briljant zijn bijdrage aan de natuurkunde ook was, had het niet over tijd maar over ruimte. Zijn benaming “ruimtetijd” was toepasselijker dan hij waarschijnlijk zelf besefte. Want, zoals Bergson zei toen hem tijdens een etentje gevraagd werd om zijn filosofie samen te vatten, “tijd is geen ruimte”.

Bergson leefde in een bijzonder instabiele periode, tussen twee wereldoorlogen en tijdens de opkomst van het inzicht dat de aarde en alle levende wezens, inclusief de mens, constant in evolutie zijn. Tijd is een cruciaal onderwerp om hierin te doorgronden. Maar wanneer we het over tijd denken te hebben, hebben we het doorgaans in werkelijkheid over ruimte. We hebben het niet over tijd, maar over wijzerplaten, kalenders en tijdlijnen, over ‘korte’ en ‘lange’ termijn, over een afspraak die ‘nog ver weg is’ of een deadline die ‘dichterbij’ komt. Ook nu leven we in een ‘tussentijd’ (weer een ruimtelijke metafoor) waarin er een eind is gekomen aan een periode van al dan niet schijnbare klimatologische, technologische en politieke stabiliteit. Maar door de tradities waar Russell en Einstein representatief voor zijn, is ons geleerd om onveranderlijkheid als echter te zien dan veranderlijkheid, en meer te denken in de rigide systemen van natuurkunde. Dit vertaalt zich in een bureaucratische manier van denken die de papieren en digitale realiteit als echter ziet dan de veranderlijke situatie die erachter schuilgaat.

Herring helpt ons meer als Bergson te denken. Ze laat de worstelingen zien van iemand die, net als velen van ons, rust zoekt in een rusteloze wereld. Voor wie geen vlot Engels leest heeft Ten Have deze biografie ontsloten voor een breder Nederlands publiek. Maar Henri Bergson: een biografie doet de vorm en stijl van het werk en de rol van het eigenaardige mannetje waarover het boek gaat tekort. Boodschapper van een rusteloze wereld zou een betere titel zijn geweest, juist omdat het niet primair de filosofisch geïnteresseerden aanspreekt, maar de rustelozen die Bergsons naam ten onrechte nog niet kennen.

Dr. Mario Veen is interdisciplinair filosoof, schrijver en spreker. Hij produceert een podcast over verschillende manieren waarop we ons tot tijd kunnen verhouden. Recent publiceerde hij Hoe Plato je uit je grot sleurt bij Uitgeverij Noordboek en hij werkt aan een boek over klimaat en tijd.