Deze aflevering van Europe buigt zich over een relatief nieuw verschijnsel in de Franstalige literatuur over de Shoah, de récit d’enquête . Dat zijn non-fictie-teksten waarin een auteur vertelt over zijn of haar onderzoek naar één of meer slachtoffers van de Shoah. Het woord enquête laat zien dat zo’n onderzoek iets wegheeft van een speurtocht, of soms zelfs van een politieonderzoek, waarbij de speurder met een grote vasthoudendheid op zoek is naar tastbare aanwijzingen, sporen van een persoon die door de geschiedenis is ‘uitgewist’. De geschiedenis van dat onderzoek, met al zijn ups en downs, vormt de materie van deze boeken. Dat geeft de verhalen een zekere suspense: zal het raadsel van het uit een katholiek internaat weggelopen en later gedeporteerde Joodse tienermeisje Dora Bruder worden opgelost (Patrick Modiano, Dora Bruder 1997)?

In dit vroege voorbeeld van een récit d’enquête vinden we alle ingrediënten ervan: de ‘heldin’ is een onbekend, ‘gewoon’ iemand (een Parijse scholiere), die zonder dit boek vergeten zou zijn; de auteur weet aanvankelijk niets van haar, door het opdelven van  documenten (geboortebewijs, inschrijving burgerlijke stand, politiedocumenten rond haar arrestatie) kan hij haar geschiedenis reconstrueren; door op obsessieve wijze haar gangen na te gaan in de buurt waar ze gewoond heeft, probeert hij zich haar leven voor te stellen, maar bewust worden veel leemtes opengelaten. Een andere klassieker in dit genre is The Lost. A Search of Six of Six Million van de Joods-Amerikaanse schrijver Daniel Mendelsohn (2006). De ondertitel van deze veel uitgebreidere zoektocht laat een ander kenmerk van dit genre zien: het particuliere leven waar het onderzoek op gericht is wordt in het kader geplaatst van het algemenere, collectieve verhaal van vervolging en vernietiging.

Deze twee boeken zijn inmiddels beroemd en in vele talen vertaald. Maar in deze bundeling artikelen gaat het om een menigte andere auteurs (en enkele fotografen, beeldend kunstenaars en filmmakers) die veel minder bekend zijn, zeker buiten Frankrijk. Net als Modiano en Mendelsohn zijn ze veelal na de Tweede Wereldoorlog geboren: naarmate deze geschiedenis verder achter ons ligt en de getuigen langzamerhand uitsterven, is een dergelijk ‘sporenonderzoek’  een van de weinige wegen die nog bewandeld kunnen worden.

De schrijvers van deze boeken zijn meestal literaire auteurs, maar ook historici. Veel van deze teksten staan tussen literatuur en geschiedenis in, je zou ze kunnen rekenen tot de hedendaagse stroming van de microhistory die, in tegenstelling tot de traditionele geschiedschrijving, zich toelegt op het kleine, het particuliere, en veel aandacht heeft voor dingen en gebeurtenissen uit het dagelijks leven. Sur la scène intérieure (2013) van Marcel Cohen is daar een voorbeeld van: zijn boek is een serie korte levensbeschrijvingen van omgekomen familieleden. Levensbeschrijvingen die verteld worden aan de hand van voorwerpen die deze mensen hebben toebehoord : de viool en het sigarettenetui van zijn vader,  een tas, een armbandje… Dagelijkse voorwerpen waarvan foto’s in het boek staan. Foto’s van gewone gebruiksvoorwerpen zijn ook het onderwerp van het kunstenaarsboek dat fotografe Naomi Tereza Salmon maakte in opdracht van Yad Vashem[1]. Het gaat hier  om voorwerpen die gevonden zijn in de concentratie-  en vernietigingskampen: een kam, een beugel, een lepel… Door de neutrale manier waarop de foto’s, zonder commentaar, zijn opgenomen kun je ze niet alleen als aandenken maar ook als bewijsmateriaal zien, zoals in een politieonderzoek.

Voor deze auteurs, die contact willen krijgen met lang voorbije levens waarvan de meeste sporen zijn uitgewist, zijn ook plekken van eminent belang. Modiano’s speurtocht naar Dora Bruder is daar wederom een vroeg voorbeeld van: door nauwgezet de gangen van het meisje door Parijse straten na te gaan en zich de stad van toen voor te stellen, kruipt hij als het ware in haar huid. Ook het werk van Ruth Zylberman gaat over een plek: haar boek en de latere documentaire Les enfants du 209 rue Saint-Maur, Paris Xe  (2017) hebben als ondertitel “autobiografie van een pand” (immeuble). Het gaat om een willekeurig pand in een Parijse volksbuurt, van waaruit 52 Joodse bewoners gedeporteerd werden, waaronder negen kinderen. Als een detective duikt Zylberman in de geschiedenis van dit 19^e-eeuwse pand en via materiële sporen reconstrueert zij de levens van de bewoners. 

Cohen, Salmon, Zylberman en vele anderen: ze staan, bewust of onbewust, in het verlengde van Georges Perec, die al in de jaren ’60 en‘70 naam maakte met zijn onderzoekingen naar het “ondergewone” (l’infra-ordinaire) en dat ook inzette in zijn autobiografische roman W ou le souvenir d’enfance, waar hij aan de hand van administratieve documenten, foto’s en de nauwgezette beschrijving van het straatje waar hij is geboren, iets probeert te zeggen over het verlies van zijn gedeporteerde moeder, waaraan hij geen enkele herinnering heeft.  

Niet alleen schrijvers maar ook historici hebben zich in Frankrijk beziggehouden met het genre récit d’enquête, dat dicht tegen bepaalde vormen van geschiedschrijving aan ligt. Europe besteedt aandacht aan de historicus Ivan Jablonka en zijn in 2012 verschenen Histoire des grands-parents que je n’ai pas eus, het relaas van een onderzoek naar het leven van zijn grootouders, die Pools-Joodse emigranten waren. Kenmerkend voor zijn werk, maar ook dat van de hier besproken boeken van Nathalie Heinich en Robert Badinter – we zouden hier ook Annette Wieviorka kunnen noemen en haar recente Tombeaux. Autobiographie de ma famille (2022) –, is de verbreding van het particuliere verhaal naar de collectieve geschiedenis van Joodse immigranten. Bij Jablonka is het een middel om de lacunes op te vullen van gebeurtenissen waarover hij weinig te weten kan komen: hij vertelt dan de geschiedenis van een tijdgenoot van zijn grootvader, die iets soortgelijks heeft beleefd, en verbreedt op die manier zijn verhaal.

Kortom, dit nummer van Europe biedt een uitstekende inleiding tot het rijke mozaïek van récits d’enquête dat de laatste twintig jaar in Frankrijk is ontstaan.

---

[1] Asservate – Exhibits. Auschwitz, Buchenwald, Yad Vashem, 1995.

---