IJsland is een land van immigranten. Eeuwenlang bleef de rots in de Atlantische oceaan onbewoond. Pas in het jaar 872 koloniseerden de Noren het eiland. De meeste IJslanders die er nu wonen zijn de nakomelingen van die Noren en (vooral Ierse) tot slaaf gemaakten. 

Ook vandaag de dag komen er allerlei mensen naar IJsland om zich er te vestigen. Dat zijn niet alleen toeristen die verliefd worden op de gletsjers en vulkanen; ook arbeidsmigranten komen op het land af. Polen vormen verreweg de grootste groep met zo’n 38% van alle immigranten (ter vergelijking: de één na grootste groep zijn Litouwers, met 5,7%).

Het is daarom jammer dat Poolse IJslanders (en andere immigranten) lange tijd nauwelijks zichtbaar waren in de IJslandse literatuur. Pas sinds een paar jaar worden er boeken en bundels van Poolse IJslanders gepubliceerd – al dan niet in vertaling uit hun moedertaal. Jakub Stachowiak en Ewa Marcinek schreven succesvolle debuten, net als schrijvers die hun naam ‘verijslandsen’, zoals Mao Alheimsdóttir (‘Mao Wereldsdochter’) en Ana Mjallhvít Drekadóttir (‘Ana Sneeuwwitje Drakendochter’). 

De ‘migrantenliteratuur’ kreeg een grote impuls door bundels met al dan niet vertaalde essays en gedichten, zoals Writers adrift (ook uitgegeven in het IJslands als Skáldreka, Una útgáfuhús, 2023) en Pólífónía af erlendum uppruna (‘Polyfonie van buitenlandse afkomst’, idem, 2021). 

Een van de meest talentvolle Pools-IJslandse schrijvers is Ewa Marcinek. Vorig jaar debuteerde ze met Polishing Iceland (Ós pressan, 2022), een boek dat het midden houdt tussen dichtbundel en verhalenbundel, en waarin ze Engels vermengt met Pools en IJslands. Oorspronkelijk kwam het uit in het Engels, maar het is inmiddels ook vertaald in het IJslands als Ísland pólerað (uitgegeven bij JPV Útgáfa, 2022). Beide titels zijn woordspelingen: net als in het Engels en Nederlands ligt að pólera (to polish, polijsten) dicht aan tegen Pólverji: een Pool.

We volgen een jonge vrouw die aankomt in IJsland en te maken krijgt met vooroordelen, taalbarrières, onbegrip en die eeuwige vraag: waar kom je vandaan? Ze werkt als serveerster in een restaurant, maar haar interacties met klanten en collega’s lijken haar alleen maar verder van hen te vervreemden. Dat komt niet in het minst door de nieuwe taal en het geratel van moedertaalsprekers. ‘Arerfat ahengi?’ vraagt een klant. Hij moet het meermaals herhalen voordat ze hem begrijpt: ‘Hvar er fatahengið?’ oftewel: waar is de garderobe? Wat later, als ze een andere klant spreekt, gaat het mis: 

‘Frá hvaða lengi ert þú?’ he throws. “Eitt ár.” I jump to catch the ball. He shakes his head. I missed it. He tries once again.  “Frá hvaða landi ert þú?” “Landi? Frá Pól-landi.”[…] “Ert þú ka pólsk?” “Ka pólsk?” I don’t understand. “Ég skil ekki.” “Ert þú kaþólsk? Are you a Catholic?’

‘Frá hvaða lengi ert þú?´ kastar hann fram. ‚Eitt ár.‘ Ég stekk til að grípa boltann. Hann hristir höfuðið. Ég missti hann. Hann reynir aftur. ‚Frá hvaða landi ert þú?‘ ‚Landi? Frá Pól-landi.‘ […] ‚Ert þú ka pólsk?‘  ‚Ka pólsk?‘ Ég skil þetta ekki. ‚Ég skil ekki.‘ ‚Ert þú kaþólsk? Are you a Catholic?‘

‘Wanneer ben je gegaan?’ werpt hij me toe. ‘Een jaar geleden.’ Ik spring op om de bal te vangen. Hij schudt zijn hoofd. Ik heb de bal gemist. Hij probeert het opnieuw. ‘Waar kom je vandaan?’ ‘Vandaan? Uit Polen.’[…] ‘Ben je katten liek?’ ‘Katten liek?’ Ik begrijp het niet. ‘Ik begrijp je niet.’ ‘Ben je katholiek? Are you a Catholic?’

Het is mooi dat Marcinek in zulke dialogen niet alleen het onbegrip en de vervreemding toont, maar dat ze ook een manier vindt om het Poolse en het IJslandse met elkaar te verenigen. De Poolse taal verrijkt de IJslandse taal, en andersom. 

I will always remember my first conversation in Icelandic. In a supermarket. “Viltu poka?” Would you like a bag? “Já, takk.” In my mother tongue, poka sounds like show me.  Viltu poka? Would you like to show me who you are? Please believe me, I would if I knew how.

Ég gleymi aldrei fyrstu samræðum mínum á íslensku. Í stórmarkaði. ‚Viltu poka?‘ ‚Já, takk.‘ Á móðurmáli mínu hljómar poka eins og sýna mér. Viltu poka? Viltu sýna mér hver þú ert? Trúðu mér, ég myndi gera það ef ég kynni.

Ik zal mijn eerste IJslandse conversatie nooit vergeten. In een supermarkt. ‘Viltu poka?’ ‘Já, takk.’ In mijn moedertaal klinkt poka als me laten zien. Wil je een tasje? Wil je me laten zien wie je bent? Geloof me, als ik wist hoe zou ik het doen.

Polishing Iceland/Ísland pólerað gaat ook over seksueel geweld en onveiligheid in het algemeen, iets waar immigranten vaker mee te maken krijgen dan geboren IJslanders. Het hoofdpersonage vertelt over de man die haar om een sigaret vraagt, net wanneer ze op het punt staat haar deur open te doen. Ze bekijkt haar sleutelbos, en beseft dat ze van twee sleutels niet zeker is waar die voor zijn. “Een van de twee is groot en scherp. Als een mes. […] Sleutel. Mes. Sleutel. Mes. Welke van de twee moet ik gebruiken?”

Nederlandse vertalingen van Laura Molenaar.